Nizami Məmmədov, Rusiya Prezident Akademiyasının professoru, fəlsəfə elmləri doktoru, Rusiya Təbiət Elmləri Akademiyasının, Beynəlxalq Kommunikologiya Akademiyasının və Rusiya Ekologiya Akademiyasının həqiqi üzvü, elm və texnologiya fəlsəfəsi, ekoloji təhsil və davamlı inkişaf sahəsində mütəxəssis, UNESCO-nun eksperti, 400-dən çox elmi əsərin, monoqrafiya və dərs vəsaitlərinin müəllifidir. O, bu yaxınlarda Rusiya Ekologiya Akademiyası Rəyasət Heyətinin qərarı ilə ekologiyanın fəlsəfi problemlərinə dair tədqiqatlarına və ekoloji təhsilin inkişafına verdiyi töhfəyə görə Vladimir Vernadski Ordeni ilə təltif edilib. Bu orden Rusiya və xarici alimlərə təbiət elmləri və davamlı inkişaf nəzəriyyəsi sahəsində xüsusi nailiyyətlərə görə verilir.

Ötən ilin dekabrında Rusiyanın mərkəzi jurnallarından biri olan “Vek qlobalizaçii” nəşrində professor Məmmədovun “Ekoloji sivilizasiyanın formalaşması – tarixi prosesin mənası” adlı məqaləsi dərc olunub. Məqalə fəlsəfənin əbədi mövzularından birinə - “Tarixin mənası və məqsədi nədir?” sualına cavab tapmaq cəhdindən bəhs etdiyi üçün elmi və fəlsəfi ictimaiyyət arasında böyük əks-səda doğurub. Məqalə Moskva Alimlər Evində müzakirə obyektinə çevrilib və tezliklə ABŞ və Çində nəşr olunacaq. AZƏRTAC-ın müxbiri bu fürsətdən istifadə edib professordan müsahibə götürüb.

- Nizami müəllim, fəaliyyətinizlə tanışlığım zamanı onun rəngarəngliyi məni heyran etdi. Tədqiqatlarınız və nəşrləriniz epistemologiya, elmin metodologiyası, texnologiya fəlsəfəsi, ekoloji təhsil və mədəniyyət məsələlərinə aiddir. Siz 30 ilə yaxındır təkrar nəşr olunan, Rusiya və MDB ölkələrində geniş yayılan məktəblər üçün ekologiya dərsliklərinin müəllifisiniz, həmçinin müxtəlif profilli elmi və dissertasiya şuralarının üzvüsünüz. Görkəmli elm və mədəniyyət xadimləri haqqında vaxtaşırı nəşr olunan “Literaturnı Azerbaidjan” jurnalında dərc olunan esseləriniz də böyük təəssürat doğurur. Belə bir geniş fəaliyyət günümüzdə nadir haldır. Fəaliyyətinizin çoxyönlü olmasını nə ilə izah edirsiniz?

- Fəaliyyətimin sizin müşahidə etdiyiniz xüsusiyyətləri qismən maraqla müəyyənləşir, daha çox məni formalaşdıran tərbiyə, elmi-texniki və fəlsəfi təhsilin vəhdəti, təbii ki, həyatın təlatümləri ilə bağlıdır. Mən ədəbiyyat və incəsənətə, elmə, elmi fəaliyyətə yüksək qiymət verildiyi bir dövrdə böyümüşəm. Valideynlərimiz bizi incəsənət əsərlərini, elm və texnologiya xəbərlərini müzakirə etməyə təşviq edirdilər. Müxtəlif viktorinalarda və ədəbi gecələrdə iştirak etməyi çox sevirdim. Tək mən yox, sonralar filoloq olan bacım da gənc yaşlarından ədəbiyyata, elmə xüsusi münasibət bəsləmişdi.

Məktəb illərində fizika və riyaziyyata marağım olub, bu da mənim ilk ixtisas seçimimi şərtləndirib, Azərbaycan Politexnik İnstitutunun Avtomatika və hesablama texnikası fakültəsinə daxil olmuşam. İnstitutu bitirdikdən sonra texniki elmlər sahəsində dissertasiya üzərində işlədim, xüsusən də iki ixtiraçı şəhadətnaməsi aldım. Deyəsən, mənim elmdə yolum cızılmışdı. Bəlkə də Fəlsəfə İnstitutunun direktoru, akademik Firudin Köçərli mənə fikir verməsəydi, heç nə dəyişməzdi. Fəlsəfə üzrə namizədlik imtahanım üçün mən modelləşdirmə metodunun alt mətnini aydınlaşdırmağa çalışdığım bir esse yazdım. Beləliklə, essem akademikin xoşuna gəldi və o, mənə Moskvada fəlsəfə üzrə magistraturaya daxil olmağı təklif etdi. Paytaxtda təhsillə bağlı romantik fikirlər, tamamilə yeni fəaliyyət sahəsinə yiyələnmək imkanı və təbii ki, gəncliyə məxsus qayğısızlıq və inam qərarımı müəyyən etdi. Moskva həyatım belə başladı.

Aspiranturada oxuduğum müddətdə Mixail Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinin fəlsəfə fakültəsində dərslərdə iştirak etmək üçün icazə aldım. Bu, o dövrdə heç də asan deyildi. Bunun nəticəsidir ki, qısa müddətdə namizədlik və doktorluq dissertasiyaları müdafiə edərək Sovet İttifaqının gənc fəlsəfə doktorlarından biri oldum. Doktorluq dissertasiyasını müdafiə etdikdən sonra bir neçə il Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Fəlsəfə və Hüquq İnstitutunda təbiətşünaslığın fəlsəfi məsələləri şöbəsinə rəhbərlik etdim. Həmin vaxt rəhbərlik etdiyim aspirantlar indi görkəmli alimlərdir.

- Mühəndislik, sonra fəlsəfə təhsili almısınız, necə alındı ki, ekoloji təhsil üzrə mütəxəssis oldunuz?

- Məni əvvəlcə ekologiyanın fəlsəfi sualları maraqlandırırdı. Dissertasiyalarımın alt mətni bu və ya digər şəkildə ekoloji biliklərlə bağlı idi. Mən namizədlik dissertasiyamda ekoloji sistemlərin modelləşdirilməsi məsələlərinə diqqət yetirdim, doktorluq dissertasiyamda isə texnologiya və biosferin harmonizasiyası yollarını araşdırdım.

1987-ci ildə məni Moskva Dövlət Pedaqoji Universitetinə işə dəvət etdilər və orada ekoloji təhsil sahəsinə həvəslə daxil oldum. Bundan əvvəl mən ekoloji təhsillə birbaşa məşğul olmamışdım. Ötən əsrin 90-cı illərinin əvvəllərində isə pedaqoji ictimaiyyət ekologiyanın ayrı-ayrı sahələrinin (bioloji, sosial, mühəndislik və s.) qarşılıqlı əlaqəsi məsələlərini müzakirə edir, onların vəhdətinə əsas axtarırdı. Bu, ekologiya üzrə ümumtəhsil məktəb dərsliyinin yaradılması üçün lazım idi. Bununla bağlı müxtəlif təkliflər olub.

Mən “Voprosı filosofii” jurnalında məqaləmin mövzusu olan ümumi ekoloji anlayışları müəyyən etməklə bu məsələni həll etməyi təklif etdim. 1990-cı illərin əvvəllərində Pedaqoji Elmlər Akademiyasına rəhbərlik edən akademik İvan Zverev bu məqaləni oxuduqdan sonra mənə məşhur müəllim, professor İrina Suravegina ilə birlikdə yuxarı siniflər üçün ekologiya dərsliyi yazmağı təklif etdi.

Dərsliyin ilk nəşri 1996-cı ildə nəşr edilmiş və məşhur alimlər, akademiklər Aleksandr Yanşin və Nikita Moiseyev tərəfindən dəstəklənmiş və bu dərsliyə müvafiq olaraq ön söz və son söz yazılmışdır. Dərsliyimiz hələ də kiçik dəqiqləşdirmələr və əlavələrlə yenidən nəşr olunur; o, bir sıra dillərə, o cümlədən Azərbaycan dilinə tərcümə olunub.

- Davamlı inkişaf maraqları naminə təhsil islahatı ilə bağlı işlərinizin silsiləsi maraq doğurur. Bunu UNESCO-nun tanınmış proqramının bir hissəsi kimi edirdiniz?

- Prinsipcə, bəli. Davamlı inkişaf üçün təhsilin mənası davamlı inkişaf mədəniyyətinin formalaşmasında görünür, çünki yalnız mədəni mexanizmlər vasitəsilə cəmiyyət dəyişdirilə və ekoloji sivilizasiyanın əsasları yaradıla bilər. Bu vəziyyət insan fəaliyyətinin hədəf təyinatını, onun müxtəlif sahələrdə məzmununu kökündən dəyişir. Qarşıdan fərqli xüsusiyyətləri müxtəlif fəaliyyət sahələrinin rəqəmsallaşması və əhalinin yüksək ekoloji mədəniyyəti olacaq informasiya-ekoloji cəmiyyət dövrü gəlir.

- Hazırda Azərbaycanla əlaqəniz necədir? Azərbaycan alimləri ilə hansı sahələrdə əməkdaşlıq edirsiniz?

- Bu əlaqə daimidir və Moskvadakı bütün həyatım boyu kəsilməyib. Onu da deyim ki, mən uzun illərdir Heydər Əliyev Fondunun Rusiya nümayəndəliyi ilə sıx əməkdaşlıq etmişəm, Moskvada və Bakıda mədəniyyətlərin dialoquna həsr olunmuş “Əliyev qiraətləri” silsiləsinin təşəbbüskarlarından olmuşam. Proqram Komitəsinin həmsədri və 2010-cu ildən vaxtaşırı nəşr olunan “Əliyev qiraətləri” materiallarının redaktoru olmuşam.

2011-2014-cü illərdə Bakıda davamlı inkişaf mədəniyyətinin formalaşdırılması problemlərinə dair beynəlxalq konfransların təşkili və keçirilməsində Proqram Komitəsinin rəhbəri kimi iştirakımı xüsusi qeyd etmək istərdim. Bu konfranslar UNESCO üzrə Azərbaycan Milli Komissiyası və Respublika Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən dəstəklənib. Həmin konfransların materialları əsasında nəşr olunan “Dayanıqlı İnkişaf Mədəniyyəti: İdeyadan Gerçəkliyə” adlı kollektiv əsər 2014-cü ildə Azərbaycan Dövlət Mükafatına namizəd olub.

Bir neçə il ərzində dünya ictimaiyyətinin elmi, mədəni və siyasi elitasının təsirli toplantısı olan Bakı Humanitar Forumlarında iştirak etmişəm. Forum iştirakçılarını Azərbaycanın tarixi və mədəniyyəti, düşünülmüş iş proqramı, xalqımızın mehribanlığı və qonaqpərvərliyi heyran edib.

Nəhayət, ötən il COP29 ilə bağlı AMEA-nın müxbir üzvü Sevda Məmmədəliyeva ilə birlikdə “Ekoloji sivilizasiyanın astanasında: yaşıl enerjiyə keçid” adlı kitab yazdım və bu əsər üç dildə - Azərbaycan, ingilis və rus dillərində nəşr olunub, konfrans iştirakçıları arasında yayılıb.

- Sizcə, COP29-un keçirilməsinin Azərbaycan üçün əhəmiyyəti nədən ibarət idi?

- BMT-nin ilk iqlim dəyişikliyi konfransı (COP1) 1995-ci ildə Berlində keçirilib. Daha sonra Berlin Mandatı imzalandı və ona əsasən, ölkələr istixana qazlarının emissiyalarının azaldılması üçün konkret hədəflər müəyyən etməyə razılaşdılar. Bu illər ərzində COP iqlim dəyişikliyinin müzakirəsi üçün effektiv beynəlxalq foruma çevrilib.

COP29-un keçirilməsinin Azərbaycana həvalə edilməsi ölkənin müasir dünyada nüfuzundan xəbər verir. Bu, daha çox Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin müdrik siyasəti və onun yüksək beynəlxalq nüfuzu sayəsində mümkün oldu.

İki həftə ərzində Bakı dünyanın siyasi mərkəzinə çevrildi. Bu, şübhəsiz ki, Azərbaycanın dövrümüzün ən mühüm qlobal probleminin – iqlim dəyişikliyinin həllində əhəmiyyətini bəyan etməyə imkan verdi. Digər tərəfdən, COP29-un Azərbaycanda keçirilməsi respublikaya müsbət təsir göstərir. Enerji, hidrogen nəqli və enerjiyə qənaət məsələlərinin həllində qlobal təcrübə ilə tanış olmaq, şübhəsiz ki, qabaqcıl texnologiyaların inkişafına kömək edəcəkdir. Onu da unutmaq olmaz ki, bu cür beynəlxalq tədbirlər sinerji effekti yaradır, iqtisadiyyata, elmə, təhsilə müsbət təsir göstərir, innovasiyaların stimullaşdırılmasına, yeni iş yerlərinin açılmasına səbəb olur, infrastrukturun inkişafına töhfə verir.

- Azərbaycanın alternativ, yaşıl enerjiyə keçid strategiyasını necə qiymətləndirirsiniz?

- Azərbaycan haqlı olaraq yaşıl enerji sahəsində lider ölkələr sırasında olduğunu iddia edir. Akademik Yusif Məmmədəliyevin böyük əməyi sayəsində ölkədə təkcə təbii və səmt neft qazından hidrogenin alınması texnologiyaları tətbiq edilməyib, həm də bərpaolunan enerji mənbələri üçün yüksək potensial var. Azərbaycan günəşli və eyni zamanda küləkli ölkədir. Bu, günəş və külək enerjisi transmissiyasını birləşdirən, tamamlayıcılıq prinsipinə əsaslanan enerji kompleksinin yaradılması üçün unikal haldır. Onu da əlavə etmək lazımdır ki, ölkə həm də əhəmiyyətli su və geotermal ehtiyatlara malikdir.

Bu baxımdan bərpaolunan enerji mənbələrinə əsaslanan enerjinin inkişafı tamamilə əsaslandırılmış dövlət strategiyasıdır. Biz enerji siyasətini dəyişmiş Azərbaycan rəhbərliyinin müdrikliyinə hörmətlə yanaşmalıyıq. Bunu etmək asan deyildi, çünki respublika tarixən neft və qaz ehtiyatlarının işlənməsinə diqqət yetirib. İndi neft və qaz hasilatı iqtisadi cəhətdən mümkün hədlər daxilində qalacaq.

- Azərbaycanın ekoloji problemləri ilə bağlı fikrinizi bilmək istərdim? Sizin fikrinizcə, xüsusi diqqət tələb edən məsələ hansıdır?

- Azərbaycan təkcə yanacaq və mineral ehtiyatlarla deyil, həm də nadir landşaftlarla, bioloji müxtəlifliklə zəngindir. Dünyada məlum olan on bir iqlim tipindən doqquzuna burada rast gəlinir. Təbiətin müxtəlifliyi insanların mədəniyyətində və həyat tərzində özünü göstərir. Lakin bu əlaqə mədəniyyətşünaslıq ədəbiyyatında adekvat şəkildə əksini tapmayıb. Hesab edirəm ki, respublikanın mədəniyyətşünasları ölkənin ayrı-ayrı rayonlarının mədəni xüsusiyyətlərində təbii müxtəlifliyin tədqiqinə diqqət yetirməlidir. Vaxtilə Səməd Vurğun özünün heyrətamiz “Azərbaycan” poemasında bütün Azərbaycan ərazisində insanla təbiətin vəhdətinin xüsusiyyətlərini göstərirdi.

Təəssüflər olsun ki, XX əsrdə Azərbaycanda intensiv təbiəti dəyişdirmə fəaliyyəti ciddi ekoloji fəsadlara səbəb olub. Beləliklə, meşə sahələri əhəmiyyətli dərəcədə kiçilib, bioloji müxtəliflik azalıb, kiçik çaylar yoxa çıxıb, geniş ərazilərdə torpaqların təhlükəli şoranlaşması və səhralaşması baş verib, atmosfer və su mühiti çirklənməyə məruz qalıb. Xəzər dənizinin vəziyyəti, onun səviyyəsindəki dəyişmələr, Kür və Arazın transsərhəd çirklənməsi xüsusilə narahatlıq doğurur.

Azərbaycanın ekoloji problemlərinin beynəlxalq aspekti var ki, bu da qonşu dövlətlərlə sözügedən sahədə əməkdaşlığın zəruriliyini şərtləndirir. Beləliklə, bütün Xəzəryanı dövlətlər Xəzərin vəziyyətinə, onun flora və faunasının qorunmasına görə məsuliyyət daşıyır. Azərbaycanın iki ən böyük çayı olan Kür və Arazın əsas çirkləndiriciləri respublikadan kənarda, Ermənistan və Gürcüstanda yerləşir. Əgər gürcü ekoloqları ilə əməkdaşlıq mümkündürsə, erməni ekoloqlarla bu, hazırda problemlidir. Ona görə də beynəlxalq ekspertlər tərəfindən Ermənistan istehsalına effektiv nəzarətə başlamaq lazımdır. Axı Araz Azərbaycanın bir neçə rayonunu su ilə təmin edən ən mühüm mənbədir.

- Azərbaycanda ekoloji sahənin inkişafının ümumi perspektivlərini necə görürsünüz?

- Sevindirici haldır ki, respublika rəhbərliyi ekoloji məsələlərə ciddi diqqət yetirir. Ölkənin meşə örtüyünün bərpası və genişləndirilməsi, Abşeron yarımadasının yaşıllaşdırılması, neftlə çirklənmiş ərazilərin sistemli şəkildə təmizlənməsi, içməli suyun keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması istiqamətində işlər davam etdirilir. Bu gün Azərbaycan yüksək iqtisadi artım templərini nümayiş etdirir, həm də özünün ekoloji təhlükəsizliyini təmin etmək üçün irimiqyaslı layihələri uğurla həyata keçirir.

Eyni zamanda, görünən odur ki, ölkədə ekoloji maarifləndirməyə (davamlı olmalıdır) və kütləvi informasiya vasitələrində müvafiq informasiya siyasətinə daha çox diqqət yetirilməlidir ki, bunlar əhali arasında ekoloji mədəniyyətin formalaşması üçün ən mühüm ilkin şərtlərdir.

Prioritet ekoloji məsələlər sırasında Xəzər dənizinin səviyyəsindəki dəyişmələrə xüsusi diqqət yetirərdim. Aydındır ki, sahilyanı əraziləri inkişaf etdirərkən bu amil nəzərə alınmalıdır (qəribədir ki, bu, həmişə müşahidə edilmir). Lakin məsələ təkcə dəniz səviyyəsinin dəyişməsi ilə bağlı tarixi faktı göstərməklə məhdudlaşmamalıdır. Azərbaycan Xəzərin fundamental problemlərini araşdıracaq beynəlxalq institut yaratmaq təşəbbüsü ilə çıxış edə bilər. Rusiya və Qazaxıstanda Xəzər dənizinin dayazlaşmasının sosial-iqtisadi və hidroloji nəticələrini öyrənməyə yönəlmiş institutlar fəaliyyət göstərir. Bu məsələlərin praktiki əhəmiyyətini azaltmadan, böyük elm nöqteyi-nəzərindən tədqiqatlar, ilk növbədə, fundamental geoloji, kosmoloji və digər yanaşmalara əsaslanaraq, dəniz səviyyəsinin dəyişməsinin səbəblərini aşkara çıxarmağa yönəldilməlidir. Bu, bizə həmin prosesləri modelləşdirməyə və proqnozlaşdırmağa imkan verəcək.

- Müsahibənin sonunda hobbiniz haqqında öyrənmək istərdim.

- Hər şeydən əvvəl, hobbi iş əsnasında asudə vaxtın olması ilə müəyyən edilir. Təəssüf ki, həyat hər il intensivləşir. Əvvəllər asudə vaxt daha çox idisə, indi xeyli azalıb. Klassik ədəbiyyata heyranam və vaxtaşırı ona qayıdıram, əvvəllər diqqətdən kənarda qalan alt mətnləri kəşf edirəm. Puşkinlə Çexovu, Dostoyevski ilə Markesi, Hüseyn Cavidi və Səməd Vurğunu təkrar oxudum. Həyat fəlsəfəsinin bədii çərçivəsi kimi ədəbiyyatla maraqlanıram. Yeni ədəbiyyatı izləyirəm, klassik tamaşalara gedirəm, Azərbaycan musiqisini dinləyirəm. Həmçinin fəaliyyətinə heyran olduğum insanlar haqqında esse yazıram.