İncəsənət müəllifin təfəkkürünün aynasıdır. Fotoqrafiya isə onun düşüncələrinin və həyata baxışının, bəsirətinin və ən vacib olanı sezməsinin ön plana çıxdığı həyat reportajıdır...

Aqdes Bağırzadə tanınmış fotoqrafdır. Onun peşəkar portfeli cəmi bir səhifədən ibarətdir. Onun insanı düşünməyə sövq edən fotoşəkilləri mütləq diqqəti cəlb edir. Aqdesin öz yaradıcılığı haqqında söhbətlərinə qulaq asarkən başa düşürsən ki, fotoqrafçılıq həm də bir növ terapiyadır və hissləri üzə çıxaran lakmus kağızıdır.

- Fotoqraf kimi fəaliyyətinizdə memarlığa yönəlmiş ciddi səy var.

- Bəli. Bundan əlavə, sənədli fotoqrafiya ilə də maraqlanıram. Yaradıcılığımın müəyyən mərhələsində köhnə fotoşəkillərin bərpası ilə maraqlandım və ABŞ-ın Kanzas Universitetində musiqi və vizual layihələrin kuratorluğu sahəsində əldə etdiyim biliklərlə yanaşı, ağ-qara fotoşəkillərin bərpaçısı kimi də bacarıqlarımı təkmilləşdirdim.

Artıq iyirmi ildir ki, “XIX-XX əsrlərdə Bakının memarlıq irsi” mövzusunu öyrənirəm, amma buna bir tədqiqatçı kimi yanaşıram. Mən fotoşəkil çəkməyə başlamazdan əvvəl üç il bu mövzunu öyrəndim. Arxivdə oturub çoxlu məlumat əldə etdim. Bakının inqilabdan əvvəlki, sovet və indiki dövrlərə aid küçə adlarının siyahısını yenidən yaratdım. Bu layihə ideyası əvvəlcə tarixçi-tədqiqatçı kimi çəkilişin mövzusunu anlamaq baxımından yanaşma tərzini nəzərdə tuturdu.

- İdeyanın mənbəyi haradan oldu?

- Şəhərin “gedəcəyi” anlayışından. Geriyə dönməz şəkildə. Müəyyən yerləri itiririk. Tarixi binalar, fraqmentlər, ruh... Şəhər dəyişir.

- Tamamilə normal prosesdir...

- Həm bəli, həm də yox... Dünya təcrübəsində belə nümunələr var ki, “memarlıqda tarix daşıyıcıları” öz orijinallığını qorumaq üçün xüsusi diqqət və qayğıdan istifadə edirlər. Mülk sahibi olsalar da, onların bir çoxunun xüsusi komissiyanın icazəsi olmadan tikililərə “barmaqla toxunmaq” hüququ yoxdur. Binanın ilkin ümumi görünüşünü itirməmək üçün hətta pəncərə tutacaqlarının da bərpa olunduğunu biləndə təəccübləndiyimi xatırlayıram. Məsələn, Budapeştdə mərkəzi küçələrdə gəzməklə keçmişə səyahət edirsiniz. Mənim üçün Bakının, doğma şəhərimin yoxa çıxması prosesi ürəyimdə artan bir ağrıdır. Bakımı birtəhər qorumaq istəyi məni arxiv sənədlərini araşdırmağa sövq etdi. Onlar olmasaydı, plan tamamlana bilməzdi. Məni ən çox ilk neft bumu dövründə inqilabdan əvvəlki Bakı maraqlandırır. Onun tarixinin mühüm bir parçası olsa da, sonradan şəhərin memarlıq görkəminə əlavələr mənə yaxın deyil.

- Fotoqraf arxivə yollandı...

- Sonra şəhər arxivində Nonna Qriqoryevna Fişyevanın köməyi və dəstəyi ilə o dövrə aid Bakının mənzərəsini əks etdirən fotoşəkilləri bərpa etməyə başladım. Bu gün onlar geniş yayılıb və demək olar ki, hər kəsə tanışdır. Zəhmət tələb edən iş görüldü. O vaxt biz böyük tematik albom buraxmağı planlaşdırırdıq, lakin təəssüf ki, Nonna Qriqoryevna dünyasını dəyişdi və onun vəfatı ilə mövzu aktuallığını itirdi. Mənə çoxlu material qaldı və onların bədii “səs” əldə edəcəyi bir format tapmaq qərarına gəldim. Köhnə kadrlarda çəkilmiş yerləri və onların indiki zamanda necə göründüyünü axtarmağa başladım. Beləliklə, iki dövrü bir növ müqayisə edirik. Bəzi yerlər tanınmaz dərəcədə dəyişib, yalnız tapılan çəkiliş nöqtəsinin düzgünlüyünü təsdiqləyən müəyyən konkret nüanslar var. Buna görə də layihənin adı “Baku. Then & Now” (“Bakı. Dünən və bu gün”) oldu.

- Mərhələlərin özünəməxsus keçidi baş verdi?

- Bəli, haqlısınız. Bu, bir növ mərhələlərdən keçməkdir. Mən layihə ilə böyüdüm və onun üzərində işləyərkən başa düşdüm ki, yalnız binaların fasadlarını çəkmək artıq kifayət deyil. Layihənin ikinci mərhələsi ilk neft bumu dövründən Bakı evlərinin giriş qapıları ilə bağlı idi. Mənzillərə girərkən tez-tez “Avropasayağı təmir öz sözünü dedi” faktına rast gəlirdim. Ancaq ön qapılarda qədim irsin ruhu aydın görünürdü. Hökumət binalarında olanların şəklini çəkmək üçün xüsusi icazələr alındı və yaşayış binalarında isə sakinlərin köməyinə arxalandıq. Yavaş-yavaş Bakılıların gələcək nəslinə yönəlmiş “XIX-XX əsrlərdə Bakının memarlıq irsi” adlı şəxsi arxivim tərtib olundu.

- Sizə qalan yeganə “qəhrəman” Bakıdırmı?

- Bu layihə hələ tam həyata keçirilməyib. Şəhərətrafı kəndlərimizdə də bu işləri görmək istəyirdim, amma obyektiv səbəblər daha da irəli getməyə imkan vermədi. Ancaq Bakıətrafı qəsəbələrin bəziləri əhatə olunub. Məsələn, Şəmsi Əsədullayevin Bakıdakı evinin, Əmircanda tikdirdiyi məscidin təsvirini yaratmışam. Bununla yanaşı, Hacı Zeynalabdin Tağıyevin Bakıda, indiki Azərbaycan Tarixi Muzeyində olan evini lentə alarkən onun tikdirdiyi, hazırda Milli Elmlər Akademiyasının Əlyazmalar İnstitutunun yerləşdiyi Müsəlman Qızlar Məktəbinin yanından keçə bilmədim. O dövrün ən zəngin sənayeçisinin qadınların təhsilinə verdiyi böyük əhəmiyyəti göstərmək mənim üçün vacib idi.

Qüllələr haqqında silsilə üzərində işləmək də maraqlı idi. Axı “Qız qalası”ndan başqa Nardaranda, Mərdəkanda, Şağanda da qüllələr var. Həmin dövrdə Balaxanı kəndinin müasir restavrasiya prosesindən əvvəl şəklini çəkmək üçün layihə həyata keçirilib. Həmin Bakı milyonçuları bu kənddə özlərinə ev tikiblər.

- Yay iqamətgahları?

- Təsəvvür edin ki, yox! Əvvəlcə mən də belə düşünürdüm. Amma yalnız orada olanda bu evlərin necə olduğunu başa düşdüm. Milyonçu sənayeçilər Bakıda evlər tikir, avropalı memar və rəssamları dəvət edirdilər. Beləliklə, özümü Balaxanı bəylərinin və tacirlərinin evlərində tapanda mədəni sarsıntı yaşadım. Kənardan olduqca təvazökar görünür, amma içəri girəndə sanki başqa bir dünyaya qədəm qoyursan. Xatırlayıram, bir ev məni valeh etdi: onun rəsmləri Moskva Kremlini xatırladırdı. Sadəcə, təsəvvür etmək belə mümkün deyil! Şəhərin hüdudlarından kənarda yerləşən evlər paytaxtın “Avropa” evlərindən üslub və bəzək baxımından çox fərqli idi!

- Sizi cəlb etdi?

- Deyərdim ki, zövqümü oxşadı... Araşdırmalarımı davam etdirərkən bəzi milyonçularımızın evlərinin Tiflisdə tikilməsi faktlarına da rast gəldim. Beləliklə, mən onları Tiflisə səyahət edərkən tapdım. Eyni zamanda, bu ölkənin sərvətindən istifadə edərək Azərbaycanda var-dövlət qazanan və qonşu dövlətin paytaxtında özünə ev tikən milyonçunun milliyyətinə önəm vermədik. Maraqlıdır ki, Tbilisi evlərinin daxili bəzəyi Bakıda olanlardan heyrətamiz dərəcədə fərqlənir. Fərqli üslub və görkəmə malikdir. Bu memarlıq obyektlərini çəkərək başa düşürəm ki, mən doğma şəhərimə həvəs və məhəbbətlə başlayıb onun digər şəhərlərin şəhərsalma tarixinə təsirini də genişləndirmişəm.

Çox vaxt layihələrimin təqdimatında məndən soruşurlar ki, niyə Bakıya aid layihələr üzərində işləyirəm. Bu cür suallara bir cavabım var: “Mən bakılıyam!”

Mənim də musiqi təhsilim var və əslində bir çox layihələrimin memarlıq haqqında deyilənlərə – daşda musiqi olduğuna dair fikirlərə birbaşa uyğun gəlir.

- Bununla nə demək istəyirsiniz?

- Memarın baxışı ilə adi insan vizyonu diametral şəkildə ziddiyyət təşkil edir. Beynimiz məlumatı ölçülmüş dozalarda qəbul edir. Ona görə də mən hər bir binanın “həyatının” bütün dövrlərini, o cümlədən onu tikən və orada yaşayan ailələri əhatə edərək, bu tikilinin arxa planı barədə danışıram. Monitorda evin bədii obrazını yaradan musiqi parçaları ilə müşayiət olunan, özümün hazırladığı slayd-şou var. İki sənət növü arasında əməkdaşlıq yaranır. Beləliklə, fotoqraf yolunu seçərkən musiqini bir kənara qoymadım. Mən bu formatda layihələr təqdim etməklə o dövrün Bakısına virtual tur aparıram: evlər, giriş qapıları, müəyyən tarixə malik küçələr...

- Çəkilişlərin “qəhrəmanını” seçərkən onunla dialoq qurmağa çalışırsınız?

- Mütləq! Əks halda, onun obrazını yaratmaq mümkün olmayacaq. Seçilmiş evin enerjisini çatdırmaq üçün onu hiss etmək lazımdır. Elə bir vəziyyət yaranmışdı ki, mən yalnız üçüncü cəhddə ön qapının şəklini çəkə bildim. Çəkilişlər yaxşı getmədi və nəticədə çəkilən kadrlar ruhsuz idi. Yenə qayıdıb “kiminlə və ya nə iləsə” dialoqumu xatırlayıram. Mən zehni olaraq icazə istədim. Bu cəhdlərim alındı. Sanki ətrafda nəsə dəyişdi və göz “görməyə başladı”. Bu kadrlar sonradan layihə və təqdimata daxil edilib. Mənim sadəcə olaraq “canlı” olmayan evlərim var. Yadımdadır, tam sökülmədən bir neçə saat əvvəl bir evi çəkmişdim. Onları razı sala bildim ki, məni pəncərəsi, qapısı olmayan binanın içərisinə buraxsınlar. Kamera obyektivi unudulmuş bəzi fraqmentləri çəkdi...

- Belə anları necə yaşayırsınız?

- Çətinliklə. Çünki bu, təsvirolunmaz gözəllik idi. Bu, Musa Nağıyevin evlərindən biri idi, o vaxt Dimitrova adlanan küçədə Zeynalabdin Tağıyevin evinin yanında yerləşirdi. İçəri girəndə sevindim, çünki xaraba vəziyyətdə belə öz əzəmətini saxlayırdı: kamin hörgüləri, lehimlər, monoqramlar... Bu, əsl sənət əsəri idi. Yaxud Beşmərtəbə dairəsində tut ağacının arxasındakı evin həyətini çəkdiyim kadrlar var. Həmin çəkilişdən bir kadr ürəkaçandır: yarımçıq qalmış mənzilin barmaqlıqları arasından şəhərin “Sovetskaya” küçəsi adlanan, həm də artıq mövcud olmayan bir hissəsinin üstündən günəşin qürubu görünür...

- Fotoqrafların konkret bir anı dayandırdığını deyə bilərikmi?

- Əlbəttə. Fotoqrafiya bir andır! Həqiqi olan indiki anı əks etdirir. Hətta bu söhbətimiz də bir növ keçmişdə və gələcəkdə eyni vaxtda olduğumuz formatdır. Fotoqrafların keçid anında çəkdiyi, praktiki olaraq, insan tərəfindən hiss olunmayan incə xətdir və bu, dərhal baş verir. Fotoqraf öz obyektivinin “gördüklərini” baxış prizmasından keçirir. Diqqət yetirin ki, həmin an hər kəs üçün fərqlidir, ancaq bunu yalnız müəllif çəkə bilir. Deməli, həqiqətən də bir fotoşəkil gözünüzün önündə keçmişə uzanan bir anın xronikasıdır. Bu bir növ sirdir. Amma fotoqrafiya sənətindən danışarkən, bunun çox geniş və elastik bir anlayış olduğunu dərk etməliyik. Burada reportaj, sənədli və bədii filmlər var. Hər kəs özünə yaxın olanı seçir.

- Sizə daha yaxın olan nədir?

- Birmənalı olaraq, mən reportyor deyiləm. Fotoqraf və sənədli film rejissoruyam. Bədii filmlərdən daha çox sənədli filmlərə baxmağa maraq göstərirəm. Təcrübəm göstərir ki, kino istehsalının bu sahəsində işləmək mənim üçün daha maraqlıdır.

- Beynəlxalq layihələrin fəal iştirakçısısınız. Memarlıq layihələriniz hansı sərgilərdə təqdim olunub?

- Məsələn, “Salam Azərbaycan” fərdi sərgisi ilə Londonda və ABŞ-ın ştat və şəhərlərində səfərlərdə oldum, habelə “İçərişəhər – şəhər daxilində şəhər” layihəsi ilə Çində memarlıq kateqoriyası üzrə beynəlxalq müsabiqəndə qalib gəldim. Özbəkistanda keçirilən Biennaledə “İçərişəhərin qapıları” layihəsi qızıl medala layiq görülüb. Bu sadəcə uğurların kiçik bir hissəsidir...

- Siz, həmçinin bir çox layihələrin kuratoru kimi tanınırsınız.

- Musiqi təhsilim, sertifikatlı menecer təhsili almağım və Kanzas Siti Universitetində incəsənət sahəsində əldə etdiyim biliklər həm milli, həm də beynəlxalq kuratorluq musiqi və vizual layihələri həyata keçirməyimə kömək edir. Beynəlxalq festivalların yaradıcı direktoru, sərgi və konsertlərin kuratoru kimi təcrübəm var. Bu həm də yaradıcılığımın sevimli sahələrindən biridir.

- Memarlıqdan başqa, yaradıcılığınızda fotoqrafiyanın daha hansı sahələri yer alır?

- Memarlıqla yanaşı, uzun illərdir ki, dünyagörüşümlə bağlı bədii konseptual fotoqrafiyanı təqdim edən “The Other Side of Me” layihəsi üzərində işləyirəm. Mən bu layihəni 59-cu Venesiya Biennalesində milli pavilyonda təqdim etmək şərəfinə nail oldum. Bu, mənim rəssam kimi karyeramdakı mühüm nailiyyətlərdən biri idi.

Bununla yanaş, UNESCO-ya təqdim olunmuş Azərbaycanın qeyri-maddi irsinin sənədlərinin yaradılmasında iştirak etmişəm. Musiqi irsi ilə bağlı çəkdiyim fotoşəkillər “Azərbaycan muğamı”, “Aşıq sənəti”, “Azərbaycan tarı” kimi fayllardadır. Həmçinin əsərlərim İtaliyada nəşr olunan Azərbaycan Musiqi Antologiyasının disklərini bəzəyir. Hər şeyi sadalamaq mümkün deyil.

Hələ nə qədər fotomaterial da öz vaxtını gözləyir...